نظافت بافت تاریخی یزد؛ زخمی کهنه بر چهره میراث جهانی
نسرین زمان زاده – بافت تاریخی یزد، این گنجینه خشتی جهانی که در سال ۲۰۱۷ به ثبت یونسکو رسید، نه تنها نماد معماری ایرانی-اسلامی است بلکه سندی زنده از فرهنگ، سبک زندگی و هنر نیاکان ماست. اما در سایه این افتخار جهانی، واقعیتی تلخ پنهان شده است؛ وضع نامطلوب نظافت و مدیریت پسماند در این بافت ارزشمند، زخمی کهنه بر چهره یزد کهنه است. این معضل، علاوه بر ایجاد چهره‌ای نازیبا، به حیثیت گردشگری یزد آسیب زده و نارضایتی شهروندان و گردشگران را به همراه داشته است.
۱. تصویری از واقعیت: بافتی جهانی با چهره‌ای خاک‌آلود
قدم‌زدن در کوچه‌های فهادان، شاه ابوالقاسم یا محلات اطراف مسجد جامع یزد، هر گردشگری را با ترکیبی از زیبایی تاریخی و زشتی معاصر روبه‌رو می‌کند. در کنار دیوارهای خشتی با تاریخ چندصدساله، سطل‌های زباله بدون درپوش، کیسه‌های رهاشده در گوشه کوچه‌ها و بوی نامطبوع زباله‌های تر، منظره‌ای نامناسب ایجاد کرده‌اند.
بسیاری از خانه‌های قدیمی که به اقامتگاه سنتی یا کافه تبدیل شده‌اند، فاقد سیستم مدیریت پسماند هستند؛ زباله‌ها گاهی در کوچه‌ها رها می‌شوند تا با تأخیر جمع‌آوری شوند. این وضعیت نه‌تنها زیبایی بافت را مخدوش می‌کند بلکه سلامت محیطی را نیز تهدید می‌کند.
۲. صدای گردشگران و کسبه محلی
در گفت‌وگو با چند گردشگر داخلی و خارجی، اکثر آن‌ها از وضعیت نظافت ابراز نارضایتی کرده‌اند. یک گردشگر آلمانی می‌گوید:
«وقتی درباره یزد خواندم، فکر می‌کردم بافت تاریخی مثل موزه‌ای زنده باشد؛ اما در برخی کوچه‌ها بوی زباله و مناظر نامرتب تجربه سفر را خراب کرد.»
کسبه و صاحبان اقامتگاه‌ها هم گلایه دارند. به گفته آن‌ها، شهرداری در جمع‌آوری به‌موقع پسماند کوتاهی می‌کند و نبود زیرساخت برای تفکیک و مدیریت زباله باعث شده این بافت، از نظر نظافت در حد انتظار نباشد. برخی نیز به کمبود مخازن مناسب اشاره کرده‌اند:
«سطل‌ها یا کم است یا فرسوده. این بافت جهانی است؛ اما امکانات آن در شأن یک محله عادی هم نیست.»
۳. علل وضعیت نابسامان نظافت
تحلیل کارشناسان شهری و فعالان میراث فرهنگی نشان می‌دهد که چند عامل اصلی در بروز این معضل نقش دارد:
✅ کمبود زیرساخت‌ها
- تعداد مخازن زباله متناسب با حجم تردد و اقامت گردشگران نیست.
- نبود سیستم مکانیزه جمع‌آوری زباله در کوچه‌های تنگ، مشکل را دوچندان کرده است.
✅ مدیریت سنتی پسماند
- هنوز تفکیک زباله از مبدأ در بافت تاریخی اجرایی نشده است.
- ساعات جمع‌آوری ثابت نیست و در زمان اوج گردشگری، کوچه‌ها پر از زباله می‌شوند.
✅ فقدان فرهنگ‌سازی
- برخی ساکنان و کسبه به دلیل نبود آموزش و اطلاع‌رسانی، زباله‌ها را در هر نقطه رها می‌کنند.
- گردشگران نیز به دلیل کمبود تابلوهای راهنمای بهداشت محیط، رفتارهای نادرست دارند.
✅ کمبود نیرو و نظارت
- تعداد پاکبان‌ها برای این محدوده گسترده کافی نیست.
- کنترل و جریمه برای رهاسازی زباله تقریباً اجرا نمی‌شود.
۴. پیامدهای این بی‌توجهی
- خدشه به برند گردشگری یزد: یزد به‌عنوان یک مقصد جهانی معرفی شده است؛ اما انتشار تصاویر نامناسب از کوچه‌های آلوده در شبکه‌های اجتماعی، وجهه استان را مخدوش می‌کند.
- کاهش ماندگاری گردشگران: گردشگرانی که از آلودگی محیطی شکایت دارند، اقامت کوتاه‌تری انتخاب می‌کنند.
- تهدید سلامت عمومی: انباشت زباله در گرمای یزد منجر به انتشار بو و جلب حشرات می‌شود که مشکلات بهداشتی ایجاد می‌کند.
- آسیب به میراث: رهاسازی پسماند مرطوب کنار دیوارهای خشتی، خطر نفوذ رطوبت و تخریب تدریجی این دیوارها را افزایش می‌دهد.
۵. نقد مدیریت شهری و متولیان میراث
با وجود تأکید مداوم بر لزوم حفاظت از میراث جهانی یزد، شهرداری و اداره کل میراث فرهنگی نتوانسته‌اند طرح جامعی برای مدیریت نظافت بافت تاریخی اجرا کنند. شعارهایی مانند «یزد، شهر پاک» در عمل به اقدام مؤثر تبدیل نشده است. نبود بودجه، کمبود نیروی انسانی و عدم همکاری بخش خصوصی همواره بهانه‌هایی تکراری بوده‌اند؛ اما حقیقت این است که با وجود درآمد بالای صنعت گردشگری، این وضعیت توجیه‌پذیر نیست.
۶. راهکارهای پیشنهادی برای برون‌رفت
- افزایش زیرساخت‌ها: نصب سطل‌های زباله در نقاط حساس با طراحی متناسب با بافت تاریخی و مکانیزه‌کردن جمع‌آوری.
- تفکیک از مبدأ: اجرای طرح پایلوت تفکیک زباله در اقامتگاه‌های سنتی و کافه‌ها.
- نظارت و جریمه: اعمال قوانین سخت‌گیرانه برای رهاسازی زباله توسط کسبه یا گردشگران.
- آموزش و فرهنگ‌سازی: نصب تابلوهای چندزبانه در ورودی محلات و اقامتگاه‌ها برای ترویج رفتار درست.
- استفاده از فناوری: اپلیکیشن‌های گزارش‌دهی مردمی برای اطلاع‌رسانی درباره نقاط آلوده به شهرداری.
- مشارکت بخش خصوصی: جذب اسپانسر برای تأمین هزینه‌های پاکسازی و تبلیغات برند با پیام‌های «پاکیزگی بافت تاریخی».
بافت تاریخی یزد تنها یک میراث معماری نیست؛ سرمایه‌ای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. اما امروز این گنجینه جهانی در معرض تهدیدی به‌ظاهر ساده ولی عمیق قرار دارد: بی‌توجهی به نظافت و مدیریت پسماند. اگر مسئولان شهری و متولیان میراث فرهنگی هرچه سریع‌تر برای این بحران راه‌حل عملی ارائه نکنند، علاوه بر آسیب به زیبایی‌شناسی و سلامت محیط، اعتماد گردشگران نیز از بین خواهد رفت. حفظ پاکیزگی این بافت، نه فقط یک وظیفه شهری، بلکه یک مسئولیت ملی است.
بخش نظردهی بسته شده است..