پاشنه آشیل میراث جهانی یزد: زیرساخت‌هایی که مانع جذب گردشگر می‌شوند
نسرین زمان زاده – یزد، نخستین شهر ثبت‌شده ایران در فهرست جهانی یونسکو (از ۲۰۱۷) با معماری خشتی بی‌نظیر، بافت تاریخی منحصربه‌فرد و نمادهای زرتشتی مانند برج خاموشان، همواره به‌عنوان قلب فرهنگی کشور شناخته شده است (yazdrasa.ir). اما دقیقاً همین میراث بی‌نظیر، بدون بستری قوی از سمت زیرساخت گردشگری، تبدیل به عاملی ناکام‌کننده در هضم ظرفیت‌های فرهنگی استان شده است.
۱. ضعف زیرساخت‌های گردشگری: پاشنه آشیل رسمی یزد
✳️ ظرفیت اقامتی محدود
بر پایه آخرین گزارش مرکز آمار ایران در سال ۱۴۰۱، استان یزد تنها دارای ۲۱ واحد مهمان‌پذیر با ۴۰ اتاق و ۱۳۶ تخت بوده است. در مقایسه، استان اصفهان ۴۹ واحد با ۶۵۲ اتاق و استان فارس ۱۲۹ واحد با ۲۷۷۸ اتاق و ۷۹۵۱ تخت داشته‌اند (yazdrasa.ir). این تفاوت قابل توجه نشان می‌دهد یزد در زمینه اقامتگاه سنتی، بسیار عقب است.
✳️ ضعف حملونقل ریلی و هوایی
مسئولان میراث استان به‌صراحت اعلام کرده‌اند که حملونقل ریلی ناکافی و گاه توقف روزانه قطار يزد، باعث کاهش محسوس گردشگری شده است. جشن‌گیری مسافران قطار هر دو روز فعلا تنها در یک روز برقرار است که محدودسازی جابه‌جایی گردشگران و کاهش تجربه سفر را رقم زده است. همچنین پروازهای هوایی استان نیز محدود هستند و نیازمند توسعه بیشتر هستند (asremihanonline.ir, yazdrasa.ir).
✳️ گردشگری درون‌مرزی بی‌توجه شده است
کارشناسان دانشگاه یزد تأکید کرده‌اند که تمرکز صرف روی گردشگران خارجی، بدون برنامه‌ریزی برای گردشگری داخلی، ما را در شرایط بحرانی همچون تحریم یا رکود کرونا آسیب‌پذیر می‌سازد. در حالی‌که گردشگری درون‌مرزی باید تقویت شود، اما این بخش تا حد زیادی مغفول مانده است (Mehr News).
۲. تحلیل علمی: چرا زیرساخت‌ها تعیین‌کننده‌اند؟
📉 SWOT در منطقه تاریخی فهادان
مطالعاتی که در پهنه منطقه تاریخی فهادان یزد انجام شده، با استفاده از ماتریس SWOT نشان داده‌اند که ضعف زیرساخت‌های گردشگری در مقابل فرصت‌های ارزشمند استان قرار گرفته‌اند. استراتژی‌های تهاجمی پیشنهاد شده‌اند تا اثر این عوامل منفی به حداقل برسد (SciSpace).
📊 بررسی ظرفیت‌ها و رضایت گردشگران
یک مدل تحلیل شبکه‌ای نشان داده که مؤلفه‌های «ظرفیت گردشگری فرهنگی» و رضایت بازدیدکنندگان با ضرایب بسیار بالا (۰.۱۲۴ و ۰.۱۱۶) در رشد فرهنگی یزد نقش محوری دارند. این بدان معناست که بدون زیرساخت‌های مناسب، حتی تجربه‌ی موفق گردشگران قبلی نمی‌تواند توسعه را تضمین کند (jhgr.ut.ac.ir).
📉 چارچوب تاب‌آوری میراث
پژوهشی با هدف طراحی چارچوب بومی‌شده برای سنجش تاب‌آوری بافت تاریخی یزد، نشان می‌دهد که در هفت بعد کلیدی، توان پاسخگویی شهری به تنش‌های طبیعی و انسانی (از جمله جمعیت گردشگران) نیازمند بهبود ساختارهای بنیادین است. بدون تحکیم این ساختارها، میراث آسیب‌پذیر باقی خواهد ماند (PLOS).
۳. پیام مسئولان استان: فرصت و هشدار هم‌زمان
- مسئولان میراث فرهنگی استان تأکید کرده‌اند ضعف زیرساخت اقامتی و حملونقل باعث کاهش قابل توجه گردشگری یزد شده است (yazdrasa.ir).
- نماینده مردم یزد در مجلس نیز خواستار افزایش تسهیلات برای توسعه زیرساخت‌ها شده است، چرا که بدون حمایت مالی، این حوزه رشد نخواهد کرد (Khabar Farsi).
۴. نگاهی به فرصت‌های بالقوه
- جاذبه‌های فرهنگی قابل اعتماد: بناهای ارزشمند مانند مسجد جامع یزد، باغ دولت‌آباد، دخمه زرتشتیان و دیگر آثار ثبت‌شده عناصر انگیزاننده‌ای برای گردشگران‌اند (Wikipedia, Wikipedia, Wikipedia).
- سرمایه‌گذاری خصوصی و خارجی: گزارش‌ها نشان می‌دهد امکان جذب سرمایه‌گذارانی وجود دارد که زیرساخت‌های مدرن گردشگری را در استان تقویت کنند، به شرطی که موانع برطرف شود (Khabar Farsi, jhgr.ut.ac.ir).
- تقویت گردشگری داخلی: توسعه گردشگری داخلی می‌تواند به‌عنوان سپری در برابر نوسانات بین‌المللی عمل کند، به شرطی که مورد حمایت برنامه‌ریزی‌ها قرار گیرد (Mehr News).
۵. برنامه‌های پیشنهادی برای رفع پاشنه آشیل
🔧 الف) توسعه زیرساخت اقامتی و پذیرش گردشگران
- افزایش واحدهای مهمان‌پذیر، اقامتگاه بوم‌گردی، هتل‌های سنتی و مدرن با تأمین امکانات مناسب.
- تسهیل دریافت تسهیلات مالی به‌ویژه برای بخش خصوصی و استارت‌آپ‌های گردشگری محلی (Khabar Farsi).
🔧 ب) تقویت حملونقل عمومی
- بازگرداندن سرویس روزانه قطار به یزد، توسعه خطوط ریلی مستقل و افزایش پروازهای داخلی و بین‌المللی از فرودگاه یزد (asremihanonline.ir, yazdrasa.ir).
- ایجاد ناوگان حملونقل محلی دوستدار محیط‌زیست برای دسترسی به بافت تاریخی.
🔧 ج) تقویت گردشگری داخلی (درون‌مرزی)
- راه‌اندازی پویش‌های تبلیغاتی هدفمند برای تشویق سفر داخلی به یزد.
- تشکیل “سازمان مقصد گردشگری” در ساختار شهرداری برای مدیریت مشارکتی گردشگری داخلی، با همکاری دولت، بخش خصوصی و جامعه محلی (Mehr News).
🔧 د) جذب سرمایه‌گذاری و مشارکت دانشگاهی
- همکاری با دانشگاه‌ها برای تدوین برنامه‌های راهنمایی و آموزش گردشگری، پژوهش در اقتصاد میراث و ارزیابی تأثیرات.
- استفاده از مدل KPI برای مدیریت جامع پیشرفت گردشگری فرهنگی، همراه با شاخص‌هایی برای رضایت، حفاظت و اثر اقتصادی (researchgate.net).
🔧 ه) ارتقای حفظ و مرمت اصولی
- تخصیص بودجه پایدار برای مرمت آثار ملی و جهانی و به‌کارگیری نیروی متخصص محلی.
- استفاده از فناوری مانند شیشه محافظ، حصارگذاری هوشمند و موزه‌های فرهنگی جهت نگهداری و نمایش بهتر آثار (jhgr.ut.ac.ir, SciSpace).
🔧 و) تقویت تاب‌آوری شهری و میراثی
- استفاده از چارچوب‌های سنجش تاب‌آوری برای بالا بردن مقاومت بافت در برابر بحران‌های طبیعی یا انسانی.
- آموزش جوامع محلی برای مشارکت در حفاظت و مدیریت میدانی میراث فرهنگی (PLOS).
۶. نتیجه‌گیری: از بحران به فرصت
یزد با میراثی غنی و شناخته شده در سطح جهانی، ظرفیتی که کمتر مشابهی در ایران دارد را در اختیار دارد. اما این ظرفیت تنها در صورتی قابل بهره‌برداری کامل است که زیرساخت‌های گردشگری—از اقامت و حملونقل تا نیروی انسانی و مشارکت اجتماعی—به‌طور نظام‌مند توسعه یابند. ضعف‌های زیرساختی استان نه‌تنها موجب کاهش جذب گردشگر و کاهش درآمد شده، بلکه خطر بی‌توجهی به میراث را نیز افزایش می‌دهد.
با اتخاذ یک برنامه جامع و هماهنگ که سرمایه‌گذاری، مشارکت خصوصی، آموزش، تبلیغات داخلی و ابزارهای ارزیابی مانند KPI را شامل شود، یزد می‌تواند از این پاشنه آشیل به یکی از نقاط قوت استراتژیک گردشگری تبدیل شود؛ به‌گونه‌ای که تجربه گردشگران به بهترین شکل حفظ شده و میراث فرهنگی در کنار توسعه پایدار، حفظ و بهره‌برداری شود.
📌 منابع و مأخذ:
- گزارش تحلیلی «پاشنه آشیل گردشگری یزد زیرساخت‌ها است»، پایگاه یزدرسا، شهریور ۱۴۰۳ (yazdrasa.ir)
- مصاحبه با مدیرکل میراث استان درباره ضعف حملونقل ریلی و تأثیر آن بر گردشگری، مهر ۱۴۰۳ (asremihanonline.ir)
- دیدگاه دانشگاه یزد درباره گردشگری درون‌مرزی، ۴.۵ سال اخیر (Mehr News)
- بررسی SWOT منطقه فهادان برای گردشگری فرهنگی (SciSpace)
- تحلیل ظرفیت فرهنگی و رضایت گردشگران با مقیاس شبکه‌ای (jhgr.ut.ac.ir)
- چارچوب بومی‌سازی سنجش تاب‌آوری شهری یزد
- پیشنهاد چارچوب KPI برای گردشگری میراث ایران
بخش نظردهی بسته شده است..