آسمان کویر و گردشگری ستارگان
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی اخبار یزدی ها( یزدی نیوز) کاروانسرای خرانق در استان یزد و در محدوده شهرستان اردکان، متعلق به دوره قاجار است و برای اقامت شبانه مسافران خراسان ساخته شده است. گاه نیز این کاروانسرا را رصدخانه خرانق قلمداد کرده‌اند؛ چندان که ساکنان قدیمی خرانق، سخن از وجود ابزارهایی برای رصد ستارگان می‌گویند که در دوران قدیم در آنجا وجود داشته است. این کاروانسرا در اوایل دهه ۱۳۸۰ به دلیل اجرای طرح گسترده‌ای درحوزه «گردشگری ستاره شناسی» توسط وزارت علوم شهرت فراوانی پیدا کرد اما در سال‌های گذشته به دلایلی نامعلوم سخنی ازاین پروژه به میان نمی‌آمد و گردشگری خرانق به بازدید از قلعه تاریخی آن محدود شد. خرانق تنها یکی از فرصت‌های توسعه گردشگری ستاره شناسی در ایران است و می‌توان در کنار آن نام‌های زیادی را مطرح کرد. بی‌توجهی به این نوع گردشگری درحالی است که اخیراً این رشته شاخص از گردشگری پایدار و دوستدار محیط زیست توسعه انفجار گونه‌ای در سطح جهانی داشته است. در این زمینه، هند، شیلی، امریکا و بریتانیا شاخص‌ترین نام‌ها هستند.
«استرونومیک توریسم» یا گردشگری ستاره شناسی شاخه‌ای تخصصی از گردشگری است که متأثر از مفاهیم مطرح در علوم فضا و اخترشناسی و کیهان شناسی است. می‌توان این نوع از گردشگری را این گونه نیز تعریف کرد: «شناخت و مطالعه ستارگان حین سفر یا سفر با هدف شناخت و مشاهده ستارگان.» اینکه آیا نخستین بار ایده این نوع گردشگری چه زمانی شکل گرفته است، روشن نیست. اما طی سال‌های اخیر مطالعات آماتوری ستاره شناسی افزایش چشمگیری داشته است. در ایران، دوستداران تاریخ ایران، باستان شناسان و دانشجویان دیگر رشته‌های مرتبط، به همراه کوهنوردان و بیابانگردان با اشتیاق و کنجکاوی به دوستداران ستاره شناسی در کویرهای ایران می‌پیوندند و اغلب بر فراز بام آتشکده‌ها، خانه‌های روستایی و بناهای تاریخی دوردست ودرعمق تاریکی شب به رصد ستارگان مشغول می‌شوند. گاه نیز اندک گردشگران خارجی توسط تورهای داخلی به این مناطق می‌آیند.
ë جایگاه ایران در گردشگری ستاره‌شناسی
ایران کشوری است که نامی بلند در تاریخ ستاره شناسی جهان دارد و با دانشمندان بزرگی چون ابوریحان بیرونی، خواجه نصیرالدین طوسی یا غیاث الدین جمشید کاشانی شناخته می‌شود. از رصدخانه‌های مهم ایران می‌توان به رصدخانه‌های نیمروز، جندی شاپور، نیشابور، مراغه و سمرقند اشاره کرد و برخی پژوهشگران معتقدند که بسیاری از آثار تاریخی ایران – مثلاً زیگورات چغازنبیل – در استان خوزستان دارای کارکردهای ستاره شناسی بوده‌اند. در تاریخ میانه ایران، مهم ترین رصدخانه در مراغه قرار داشت که به روزگار حکمرانی ایلخانان مغول توسط خواجه نصیر الدین طوسی، فیلسوف، ریاضیدان و منجم برجسته ساخته شد. این رصدخانه بر فراز تپه‌ای بلند در نزدیکی شهر مراغه قرار داشت و برای سالیان سال یکی از بزرگترین مراکز ستاره شناسی جهان بود. اکنون با گذشت حدود هشتصد سال از زمان ساخت رصدخانه مراغه، بیش از ۳۰ رصدخانه تحقیقی و تفریحی در اقصی نقاط ایران ساخته شده است، اما امکانات موجود در آنها حتی درمقایسه با کشور همسایه ارمنستان اندک است. اندازه قطر تلسکوپ رصدخانه‌های ایران از یک متر تا ۵/۱۱ سانتی متر است که هر یک از آنها با کاربری‌های متفاوت به فعالیت مشغولند. اندازه قطر آینه بزرگترین تلسکوپ ایران تنها به قطر یک متر است که در رصدخانه خواجه نصیرالدین طوسی دانشگاه تبریز قرار دارد. این در حالی است که بزرگ ترین تلسکوپ در ارمنستان به قطر ۵/۲ متر است و در رصدخانه «بوراکان» قرار دارد.
در ایران رصدخانه مراغه و نام خواجه نصیرالدین طوسی و تاریخ مطالعات ستاره شناسی و علوم ریاضی وابسته به آن درسکوت و گمنامی تنها پذیرای گردشگران داخلی است و تاکنون توجه گردشگران خارجی را به خود جلب نکرده است. این رصدخانه اگر از میراث ستاره شناسی کلاسیک هند برتر نباشد، بی‌شک کمتر نیست اما عملکرد شرکت‌های گردشگری و مسئولان دولت هند نشان می‌دهد که آنها توانسته‌اند از سال 2009 تا کنون با اتکا به میراث یک ستاره شناس و ریاضیدان کلاسیک هندی به قطب مهم گردشگری آسترونومیک تبدیل شوند.
ë سرمایه گذاری هند در گردشگری ستاره شناسی
درکشور هند، کمپانی‌های فعال در حوزه‌های هوافضا، نخستین بار سبب رشد پدیده ستاره شناسی وآموزش گروهی و توده‌ای آن بوده‌اند. گروه‌های فعال در این حوزه توسط یک ستاره شناس آماتور به نام «ساچین بهمبا» شکل جدی تری به خود گرفتند و اکنون صدها برنامه و بسته مسافرتی و تورهای گوناگون براساس گردشگری ستاره شناسی عرضه شده‌اند.
به طور کلی این سبک از گردشگری برای طیف وسیعی از مردم همانند ستاره شناسان آماتور، عکاسان علاقه‌مند به پهنه آسمان و بسیاری از دانشجویان و محققان جذاب است. هریک از این افراد دست کم یک بار برای مشاهده آسمان و ردیابی ستارگان دست به سفر می‌زنند. آژانس‌های مطالعات نجومی نیز اکنون امکان سفر انسان‌های عادی را به فضا و خارج از مدار زمین فراهم کرده‌اند که به آن گردشگری فضایی می‌گویند. این پدیده نیز خود عامل مهمی در افزایش گرایش مردم به این نوع سفرهاست. میزان استقبال به حدی است که علاوه برانواع مقصدهای گردشگری ستاره شناسی طی سال ۲۰۱۵ قرار است ۵ مقصد جدید دیگر در منطقه هیمچال پرادش هند ایجاد شود. از این گذشته، بروز پدیده ماه و خورشیدگرفتگی به تنهایی عامل مهمی در سفر گروه‌های بزرگ گردشگری به کشورهای مختلف است. باز هم یکی از بهترین نمونه ها، کشور هند است که در سال ۲۰۰۹ بروز خورشید گرفتگی کامل سبب شکل‌گیری نخستین پرواز تجاری خورشیدگرفتگی دراین کشور شد. این پرواز صرفاً ویژه گروه‌های بزرگی از مردم علاقه‌مند به این پدیده طبیعی بود. نمونه دیگر، گردهمایی بیش از ۵۰ هزار نفر از مردم در «تارنگانا» در ایالت بیهار هند بود که با هدف مشاهده خورشید گرفتگی به این منطقه سفر کرده بودند. علت این استقبال گسترده آن بود که خورشید گرفتگی کامل در هند، پدیده‌ای شاخص است و انواع افسانه‌ها و خرافات مرتبط با آن در ذهن و افکار مردم رواج دارد.
ë شیلی؛ محبوب ستاره شناسان
هم اکنون در بیشتر کشورهای دنیا انواع سایت‌های متنوع و نیز برخی سایت های تاریخی ویژه برای مشاهده پدیده‌های آسمانی وجود دارد که سالانه منبع جذب درآمدهای هنگفتی از محل گردشگری ستاره شناسی است. نمونه موفق آن در سایت باستانی «استون هنج» بریتانیا است. استرونومیک توریسم اکنون نمونه‌های موفقی درحوزه هایی چون سفرهای ویژه رصد ستارگان، جشن ستارگان، ردیابی کسوف و خسوف و نیز آستروعکاسی وجود دارد. یکی از موفق ترین کشورها در توسعه این نوع توریسم، کشور شیلی است. شیلی از مقصدهای محبوب گردشگری رصد ستارگان و نیز جشن ستارگان است. علاوه براین، بسیاری از مؤسسات تحقیقاتی بزرگ بین‌المللی به دلیل نبود آلودگی‌های نوری در آسمان این کشور متقاضی احداث تجهیزات ستاره شناسی ونجوم درمراکز مختلف آن هستند و این خود فرصت خوبی را برای درآمدزایی از طریق جذب گردشگران و ستاره شناسان فراهم آورده است.
برخی کشورها همانند امریکا و انگلستان بخش‌های وسیعی از پارک‌های ملی خود را به دلیل دوری از آلودگی‌های نوری به این سبک از گردشگری – که گردشگری پایدار و دوستدار محیط زیست محسوب می‌شود – اختصاص داده‌اند. به عنوان نمونه می‌توان به برنامه گردشگری ستارگان در آسمان شب پارک ملی «بریس کنیون» درجنوب شرقی ایالات متحده امریکا اشاره کرد که به گونه‌ای جدی با اجرای برنامه‌های منظم و گسترده به تقاضای هزاران گردشگر پاسخ می‌دهد. این برنامه شامل طیف وسیعی از فعالیت‌ها از مشاهده خورشید در روز تا اجرای برنامه‌های متنوع به هنگام غروب و مشاهده ستارگان با تلسکوپ در آسمان شب است. همچنین بخشی از برنامه‌های جانبی در این پارک ملی به آگاهی بخشی گردشگران درباره اهمیت «آسمان تاریک» واهمیت دوری از خطر آلودگی‌های نوری اختصاص دارد.
ë موهبت آسمان تاریک
دانشمندان می‌گویند هرتک فوتونی که شب‌ها به آسمان می‌تابد، نماینده انرژی‌ای است که کلاً هدر می‌رود. حدود ۹۰ درصد از برقی که در سامانه‌های نورپردازی مصرف می‌شود، در ازای تهی شدن منابع محدود و بازیافت ناپذیر زمینی به دست می‌آید. بدتر از اتلاف انرژی شاید تولید ناگزیر آلاینده‌هایی مثل اکسید گوگرد و اکسید ازت باشد که یک‌راست منجر به رسوب اسید می‌شوند. جز اینها، انرژی اتلاف شده به تولید گازهای گلخانه‌ای می‌انجامد که گمان می‌رود الگوهای اقلیمی زمین را تغییر می‌دهند. این آلودگی برای تقریباً نیمی از جمعیت اتحادیه اروپا و یک پنجم جمعیت کل دنیا چنان شدید است که موهبت دیدن راه شیری با چشم غیر مسلح را از آنها گرفته است. بنابراین، بسیاری از مردم جهان با درخشش نوری که آسمان شب‌شان را انباشته است زندگی می‌کنند و آسمانی جز این نمی‌شناسند. اگر اینها به حدود صد سال پیش برمی‌گشتند، لابد از تماشای آسمان قیرگونِ پر از ستاره متحیر می‌شدند. لازم نیست خیلی به عقب برگردیم تا به روزگاری برسیم که انسان با استفاده از موقعیت ستاره‌ها می‌توانست جهت‌یابی کند و فصل‌ها و اوقات شبانه روز را تشخیص بدهد. اما با آسمان روشن فعلی، شاید حتی کسانی مثل کپلر و نیوتون هم نمی‌توانستند تخیل و بصیرتشان را به کار گیرند و حرکت سیاره‌ها و ستاره‌ها را تحلیل کنند! آسمان بخشی از میراث فرهنگی انسان است. دریچه‌ای بر عالم و موهبتی گرانقدر است. آس‌تاب (تابش شبانه آسمان) این پدیده تماشایی را به پدیده رنگ باخته فرو می‌کاهد و آدمی را از منبع هزاران سال الهام و تخیل سازنده محروم می‌کند.
خوشبختانه در ایران هنوز نواحی زیادی در روستاها و حتی شهرهای کوچک یافت می‌شوند که آسمان شب را آن گونه که باید باشد در معرض دید قرار می‌دهند. این مناطق غالباً آثار تاریخی جالب توجهی دارند و بنابراین مستعد توسعه گردشگری هستند. اکثر آنها نیز در نواحی کویری واقع شده‌اند و همچنان که می‌توانند در شب مناظر بدیعی را پیش چشم گردشگران بگسترانند در روز نیز مناظر بی‌نظیر کویری و تفریحات خاص آن را برای شان به ارمغان می‌آورند. با این حال باید مواظب بود که آسمان این نواحی نیز همچون بسیاری نواحی دیگر با نورپردازی‌های غیر اصولی از درخشش ستارگان و کهکشان‌ها محروم نماند. در سطح جهانی نیز این موضوع مورد توجه متولیان و دوستداران محیط زیست قرار گرفته است. از اوایل دهه ۱۹۸۰ یک جنبش جهانی در قالب «انجمن بین‌المللی آسمان تاریک» برای مبارزه با آلودگی نوری شکل گرفته است. این انجمن با صرف بودجه‌های هنگفت، مردم و دولت‌ها را از عواقب آلودگی نوری آگاه می‌کند و از پشتیبانی اتحادیه بین‌المللی نجوم برخوردار است.
در برنامه ریزی‌های دولتی در ایران، گردشگری ستاره شناسی جایگاه خاصی ندارد و آنچه به‌عنوان تورهای آسمان شب یا رصد ستارگان برگزار می‌شود، حاصل ابتکار برخی گروه‌ها و آژانس‌های گردشگری است. البته امکانات این آژانس‌ها نیز بدان پایه نیست که بتوانند گردشگران خارجی را در مقیاس وسیع و در قالب تورهای ستاره شناسی به ایران بیاورند.منبع: روزنامه ایران
بخش نظردهی بسته شده است..